Urodzony w 1911 r. w Tarnowie, przedwojenny socjalista, powojenny komunista, członek władz Polskiej Partii Socjalistycznej i Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, pięciokrotny premier w latach 1947–1952 i 1954–1970.

Z ruchem socjalistycznym związał się podczas studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim. Podczas niemieckiej okupacji jeden z ważniejszych działaczy PPS-Wolność, Równość, Niepodległość. Z ramienia partii typowany na stanowisko zastępcy Delegata Rządu na Kraj. Zorganizował akcję odbicia z rąk Niemców kuriera władz Polskiego Państwa Podziemnego Jana Karskiego. W kwietniu 1941 r. ujęty w Krakowie przez Gestapo. Od 1942 r. więzień Auschwitz. W maju 1943 r. został członkiem kierownictwa organizacji Kampfgruppe Auschwitz – skupiającej komunistów z różnych krajów, przede wszystkim Austrii. Potem, w ramach scalenia, wszedł do kierownictwa Związku Organizacji Wojskowej Witolda Pileckiego. Latem 1944 r. komendant Okręgu Śląskiego Armii Krajowej, major Zygmunt Walter-Janke, mianował konspiracyjnie Józefa Cyrankiewicza „Rota” dowódcą wojskowym ZOW. Nominacja ta jednak została zablokowana.

Józef Cyrankiewicz zawłaszczył zasługi Witolda Pileckiego, ochotnika do KL Auschwitz, zamordowanego w więzieniu na Rakowieckiej 25 maja 1948 r. Przez cały PRL obowiązywała wersja, że to właśnie Cyrankiewicz był organizatorem konspiracji w KL Auschwitz. Pilecki został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa w maju 1947 r. Według relacji dr. Rafała Brzeskiego Pilecki po powrocie do kraju w 1945 r. zwierzył się działaczowi przedwojennej PPS Timofiejowi Jarudze, że w Auschwitz działał konfident o pseudonimie „Tor”. Historia ma jednak z „Torem” problem. W opracowaniach o Związku Organizacji Wojskowej i w relacjach świadków nie pojawia się człowiek o takim pseudonimie. W kierownictwie ZOW była natomiast osoba, której charakterystyka odpowiada opisywanemu konfidentowi. Nosiła pseudonim „Rot”, a był to Józef Cyrankiewicz. Zbigniewowi Nowosadowi, członkowi Stronnictwa Narodowego (1 października 1947 skazany przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie na 15 lat więzienia), Pilecki przekazał w więzieniu, że jego archiwum oświęcimskie przejął Cyrankiewicz, i dlatego on, Pilecki, „będzie musiał umrzeć”.

W styczniu 1945 r. trafił do obozu w Mauthausen, gdzie doczekał wyzwolenia.

Od wiosny 1945 r. członek władz koncesjonowanego przez komunistów Polskiej Partii Socjalistycznej. Opowiedział się za ścisłą współpracą z komunistyczną Polską Partią Robotniczą. W listopadzie 1946 r. wszedł w skład komunistycznego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, jako minister bez teki. Po wyborach do Sejmu Ustawodawczego (1947), sfałszowanych przez komunistów, 5 lutego 1947 r. został premierem. 3 listopada tego roku został przewodniczącym Naczelnej Rady Odbudowy m.st. Warszawy. W grudniu 1948 r. w wyniku wchłonięcia PPS przez PPR powstała PZPR. Cyrankiewicz wszedł w skład Komitetu Centralnego PZPR oraz został Sekretarzem KC PZPR i Biura Organizacyjnego PZPR (pełnił te funkcje do 1971). W latach 1947–1972 był posłem na Sejm RP i później PRL.

W 1952 Cyrankiewicz zrzekł się stanowiska premiera, obejmując 21 listopada funkcję wicepremiera. Od marca 1954 wszedł w skład Biura Politycznego KC PZPR. 18 marca 1954 r. ponownie został premierem. Był nim do grudnia 1970 r. Jako premier aktywnie angażował się w akcje wymierzone w Kościół katolicki w Polsce, w szczególności w czasie obchodów milenijnych w 1966.

W czasie wydarzeń Czerwca \'56 nakazał oddziałom Ludowego Wojska Polskiego i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego brutalnie stłumić powstanie robotnicze w Poznaniu. Wówczas, 29 czerwca 1956 r., w przemówieniu na antenie Polskiego Radia w Poznaniu stwierdził iż: Każdy prowokator czy szaleniec, który odważy się podnieść rękę przeciw władzy ludowej, niech będzie pewny, że mu tę rękę władza ludowa odrąbie w interesie klasy robotniczej, w interesie chłopstwa pracującego i inteligencji, w interesie walki o podwyższenie stopy życiowej ludności, w interesie dalszej demokratyzacji naszego życia, w interesie naszej Ojczyzny.

W czasie kryzysu politycznego Marca \'68 wystąpił ostro przeciwko protestującym studentom. Podczas protestów robotniczych Grudnia \'70 zaakceptował decyzję Gomułki o strzelaniu do robotników. W konsekwencji tych wydarzeń 23 grudnia 1970 r. został odsunięty od ważnych stanowisk w państwie i partii. 6 maja odszedł również z władz Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (był przewodniczącym Rady Naczelnej ZBoWiD nieprzerwanie od 1949). W 1972 r. nie został również wybrany do Sejmu, a w grudniu 1975 wykluczono go z Komitetu Centralnego PZPR. Po odejściu z czynnej polityki został w 1973 r. przewodniczącym Ogólnopolskiego Komitetu Pokoju, był w składzie Prezydium Światowej Rady Pokoju w Sztokholmie. Był także symbolicznym członkiem w kontrolowanym przez PZPR Froncie Jedności Narodu (do 1983 Cyrankiewicz wchodził w skład Prezydium Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu). Do końca życia był także członkiem Rady Naczelnej ZBoWiD.

Zmarł 20 stycznia 1989 r. w Warszawie, pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

Stanisław Płużański

zobacz też: 

źródło: Fundacja Łączka