Szendzielarz Zygmunt

 

(1910-1951), „Łupaszka”; nazwiska konspiracyjne: Władysław Chawling, Ryszard Zygmunt Mańkowski; oficer służby stałej Wojska Polskiego, dowódca 5. Wileńskiej Brygady Armii Krajowej, a następnie oddziałów partyzanckich eksterytorialnego Wileńskiego Okręgu AK i Ośrodka Mobilizacyjnego Wileńskiego Okręgu AK (odtworzonej 5 i 6 Brygady Wileńskiej AK)

\"Nie jesteśmy żadną bandą, tak jak nas nazywają zdrajcy i wyrodni synowie naszej ojczyzny. My jesteśmy z miast i wiosek polskich (…) Dlatego też wypowiedzieliśmy walkę na śmierć lub życie tym, którzy za pieniądze, ordery lub stanowiska z rąk sowieckich, mordują najlepszych Polaków domagających się wolności i sprawiedliwości.\"

Urodził się 12 marca 1910 r. w Stryju (woj. Stanisławowskie), jako syn Karola i Eufrozyny z domu Osieckiej. Uczył się we Lwowie i Stryju, gdzie w 1929 r. ukończył gimnazjum matematyczno-przyrodnicze. W listopadzie 1931 r. wstąpił jako ochotnik na kurs unitarny Szkoły Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej, który ukończył w sierpniu 1932 r. z wynikiem bardzo dobrym. Następnie przeszedł do szkoły podchorążych kawalerii w Grudziądzu, którą ukończył w sierpniu 1934 r. i w stopniu podporucznika został przydzielony do 4 pułku ułanów zaniemeńskich w Wilnie, gdzie początkowo służył jako dowódca plutonu w 4 szwadronie. W połowie 1936 r. objął stanowisko dowódcy 2 szwadronu. W marcu 1937 r. awansowany do stopnia porucznika. Był doskonałym jeźdźcem, biorąc udział w licznych zawodach hippicznych.

W szeregach macierzystej jednostki, w składzie Wileńskiej Brygady Kawalerii, uczestniczył w wojnie obronnej 1939 r., przechodząc szlak bojowy od Piotrkowa Trybunalskiego po Majdan Sopocki na Zamojszczyźnie i Medykę pod Przemyślem. Wyróżnił się zwłaszcza podczas obrony przyczółka mostowego i przeprawy przez Wisłę pod Kozienicami na wysokości Maciejowic, gdzie zdołał uratować swój szwadron z ogólnego pogromu. W końcowym etapie walk dołączył do Grupy Operacyjnej Kawalerii dowodzonej przez gen. Władysława Andersa. 27 września dostał się do niewoli sowieckiej, z której udało mu się zbiec. Po kilkakrotnych próbach przedostania się na Węgry, powrócił do Wilna, gdzie ukrywał się pod fałszywym nazwiskiem Władysław Chawling.

Od początku 1940 r. uczestniczył w działalności konspiracyjnej w Wilnie w ramach Związku Walki Zbrojnej (ZWZ). Pseudonim „Łupaszka” przyjął na cześć  Jerzego Dąbrowskiego, bohaterskiego zagończyka z wojny polsko-bolszewickiej, zamordowanego przez NKWD po 17 września 1939 r. W końcu 1941 r. Szendzielarz został włączony do pracy w komórce wywiadu. Wiosną 1943 r. nawiązał kontakt z komendą Wileńskiego Okręgu Armii Krajowej. W sierpniu, na mocy rozkazu ppłk. Aleksandra Krzyżanowskiego „Wilka” został skierowany na stanowisko dowódcy oddziału partyzanckiego AK operującego na Pojezierzu Wileńskim, dowodzonego wcześniej przez ppor. Antoniego Burzyńskiego „Kmicica”. Szendzielarz dotarł do bazy oddziału już po rozbrojeniu jednostki przez sowiecką partyzancką brygadę Fiodora Markowa i zamordowaniu „Kmicica” oraz jego kilkudziesięciu żołnierzy.

Z niedobitków zorganizował nowy oddział partyzancki, noszący nazwę 5 Wileńskiej Brygady AK (zwanej Brygadą Śmierci). Na jej czele przeprowadził kilkadziesiąt udanych akcji przeciwko wojskom niemieckim, kolaborującym oddziałom litewskim oraz partyzantce sowieckiej. Ranny w bitwie z niemiecką ekspedycją pod Worzianami w dniu 31 stycznia 1944 r. W kwietniu został aresztowany w Wilnie przez policję litewską, jednak udało mu się zbiec.

Jego brygada nie wzięła udziału w operacji „Ostra Brama”, co zostało wcześniej uzgodnione z komendantem okręgu. Podzielona na małe grupy przedostała się na zachód celem ponownego połączenia w Puszczy Augustowskiej. Po częściowym rozbrojeniu przez armię sowiecką w lipcu 1944 r., 5 Wileńska Brygada AK została rozformowana w Puszczy Grodzieńskiej.

W sierpniu 1944 r. część partyzantów zebrała się ponownie pod rozkazami „Łupaszki” w powiecie bialskopodlaskim, podporządkowując się Komendzie Białostockiego Okręgu AK. Okres zimowy spędzono w Puszczy Białowieskiej oraz w kryjówkach konspiracyjnych w powiecie Bielsk Podlaski. W Komendzie Białostockiego Okręgu AK, a następnie Armii Krajowej Obywatelskiej (AKO) Szendzielarz, awansowany w listopadzie do stopnia majora, otrzymał funkcję komendanta partyzantki Okręgu Białostockiego.

Ponowne działania odtworzona przez niego 5 Wileńska Brygada podjęła od początku kwietnia 1945 r., osiągając latem stan 250 ludzi. Przeprowadzono kilkadziesiąt akcji przeciwko NKWD, Urzędowi Bezpieczeństwa Publicznego (UBP), Milicji Obywatelskiej (MO) i Korpusowi Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW). Eliminowano komunistycznych agentów. Na początku września 1945 r., w związku z zarządzoną przez Delegaturę Sił Zbrojnych (DSZ) akcją „rozładowania lasów”, „Łupaszka” nakazał rozformowanie 5 Wileńskiej Brygady.

Jesienią wyjechał na Pomorze, gdzie nawiązał kontakt z komendantem eksterytorialnego Wileńskiego Okręgu AK-DSZ ppłk. Antonim Olechnowiczem „Pohoreckim”. Na jego rozkaz na początku 1946 r. wznowił działalność bojową. Początkowo zorganizował cztery patrole dywersyjne, by w kwietniu w Borach Tucholskich odtworzyć 5 Wileńską Brygadę, nad którą objął dowództwo. Jednostka liczyła początkowo dwa, a następnie trzy szwadrony. Teren działania obejmował województwa zachodniopomorskie, gdańskie i olsztyńskie.

Jesienią 1946 r. „Łupaszka” wraz z grupą dowodzoną przez ppor. Henryka Wieliczkę „Lufę” przeszedł do województwa białostockiego, gdzie dołączył do 6. Wileńskiej Brygady, dowodzonej przez ppor. Lucjana Minkiewicza „Wiktora”, a od października 1946 r. przez por. Władysława Łukasiuka „Młota”. Jeszcze zimą Szendzielarz dowodził niektórymi akcjami brygady, lecz w końcu marca 1947 r. opuścił oddział i zaczął się ukrywać pod nazwiskiem Ryszard Zygmunt Mańkowski. Łączność z 6 Brygadą utrzymywał za pomocą kuriera, ppor. Antoniego Wodyńskiego „Odyńca”.

W wyniku rozbicia Okręgu Wileńskiego AK Szendzielarz został aresztowany 30 czerwca 1948 r. w Osielcu na Podhalu i przewieziony do Warszawy, gdzie osadzono go w więzieniu mokotowskim przy ul. Rakowieckiej. Blisko dwa i pół roku trwało śledztwo prowadzone przeciw mjr. „Łupaszcze” i innym żołnierzom podziemia niepodległościowego zakończone pokazowym procesem przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warszawie. Był on szeroko relacjonowany przez reżimowe media – radio i prasę. 2 listopada 1950 r. Zygmunta Szendzielarza skazano na karę śmierci. Został zamordowany 8 lutego 1951 r. w więzieniu mokotowskim. Tego samego dnia zamordowano metodą katyńską, strzałem w tył głowy, trzech innych oficerów z wileńskiej AK: ppłk. Antoniego Olechnowicza „Podhoreckiego”, por. Lucjana Minkiewicza „Wiktora” i por. Henryka Borowskiego „Trzmiela”.

 W 1993 r. wyrok stalinowskiego sądu został unieważniony. 23 marca 2006 r., w 55 rocznicę śmierci Zygmunta Szendzielarza, Sejm RP podjął specjalną uchwałę oddającą mu cześć.

Miejsce pochówku „Łupaszki” nie było znane. Dopiero wiosną 2013 r. jego szczątki zostały odnalezione przez zespół poszukiwawczy Krzysztofa Szwagrzyka z Instytutu Pamięci Narodowej w pobliżu Kwatery „Ł” Cmentarza Wojskowego na Powązkach w Warszawie. Uroczysty pogrzeb z udziałem najwyższych władz państwowych i wojskowych odbył się 24 kwietnia 2016 r. na warszawskim Cmentarzu Powązkowskim. W trakcie uroczystości odczytano decyzję ministra obrony narodowej o awansowaniu Zygmunta Szendzielarza na stopień pułkownika. Zgodnie z wolą rodziny spoczął obok swej jedynej córki Barbary.

Za działania bojowe otrzymał Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari V klasy i Krzyż Walecznych. Pośmiertnie, w uznaniu wybitnych zasług odznaczony Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari oraz Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski.

Bogusław Kopka, Paweł Wąs

 

 

zobacz też: Aleksander Drej; Alojzy Grabicki; Mieczysław Widaj

 

 

źródło: IPNtv