Broński Zdzisław

(1912-1949), „Uskok”; podoficer rezerwy Wojska Polskiego, podporucznik czasu wojny Armii Krajowej, kapitan i żołnierz Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”

Urodził się 24 grudnia 1912 r. w Radzicu Starym, pow. lubartowski, jako syn Franciszka i Apolonii z domu Warchulskiej. Po ukończeniu szkoły powszechnej w Spiczynie uczęszczał do Gimnazjum im. Stefana Batorego w Lublinie, którego nie ukończył. W 1934 r. został powołany do 23 pułku piechoty we Włodzimierzu Wołyńskim, gdzie ukończył szkołę podoficerską i otrzymał stopień plutonowego. Po powrocie do domu pracował w gospodarstwie rodziców. Był członkiem Centralnego Związku Młodej Wsi „Siew” oraz działał w kółkach samokształceniowych.

Brał udział w wojnie obronnej 1939 r. jako dowódca plutonu ciężkich karabinów maszynowych. Po bitwie w Borach Tucholskich dostał się do niewoli niemieckiej, z której udało mu się zbiec w listopadzie 1940 r. Wstąpił do Polskiej Organizacji Zbrojnej (POZ), a po scaleniu z Armią Krajową (AK) został w stopniu sierżanta rezerwy dowódcą liczącego 35 żołnierzy plutonu w Radzicu Starym, który wchodził w skład I Rejonu w Obwodzie Lubartów AK, będącego częścią Inspektoratu Lublin AK.

Na przełomie 1943 i 1944 r., po serii aresztowań na terenie Obwodu Lubartowskiego, zorganizował grupę partyzancką, którą w połowie maja 1944 r. przekształcono formalnie w oddział lotny zgrupowania Oddział Partyzancki 8 Pułku Piechoty Legionów AK. W tym okresie oddział liczył 40 żołnierzy (w tym kilku żołnierzy sowieckich zbiegłych z obozu dla jeńców wojennych w Skrobowie), i stale się powiększał. Terenem działania zgrupowania był las zawieprzycki, następnie lasy kozłowieckie i parczewskie. Zwalczano oddziały niemieckie i ukraińskie, jak również bandy rabunkowe, podszywające się pod partyzantów.

Na początku maja 1944 r. Broński otrzymał awans do stopnia podporucznika rezerwy. W czerwcu, po pacyfikacji przeprowadzonej przez Niemców w lasach kozłowieckich, jednostka „Uskoka” została przydzielona do 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK. W ramach akcji „Burza” został odtworzony 8 Pułk Piechoty Legionów AK, w którego skład 3 kompanii IV batalionu weszli partyzanci Brońskiego. W połowie lipca zgrupowanie stało się celem przeważających oddziałów niemieckich i po wydostaniu się z okrążenia przeszło w lasy czemiernickie.

W czasie wkroczenia wojsk sowieckich Broński uniknął aresztowania. Rozformował swój oddział, deklarując początkowo chęć wstąpienia do „ludowego” Wojska Polskiego. Jednak na wieść, że jest poszukiwany przez komunistów, wraz ze swymi podkomendnymi powrócił do konspiracji. Od sierpnia 1944 r. pełnił funkcję zastępcy, a następnie komendanta I Rejonu Obwodu Lubartów AK. Wiosną 1945 r. na bazie oddziału partyzanckiego z okresu okupacji utworzył lotny oddział bojowy, który podporządkował się Delegaturze Sił Zbrojnych (DSZ), a w późniejszym okresie wszedł w struktury Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” (WiN). Oddział liczył średnio od 30 do 40 partyzantów. 26 kwietnia 1945 r. NKWD wspólnie z funkcjonariuszami Urzędu Bezpieczeństwa (UB) i Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej (ORMO) spaliło zabudowania gospodarstwa należącego do „Uskoka”.

1 czerwca 1945 r. Broński został awansowany do stopnia porucznika czasu wojny, a 25 maja 1946 r. nowy inspektor Inspektoratu WiN Lublin Franciszek Abraszewski mianował go na stanowisko komendanta Oddziału Partyzanckiego Lotnego (OPL) w Obwodzie WiN Lubartów kryptonim „Leontyna”. Tym samym wszystkie oddziały partyzanckie i drużyny dywersyjne działające w obwodzie lubartowskim WiN zostały podporządkowane jego dowództwu. On sam podlegał bezpośrednio komendantowi OPL w Inspektoracie, mjr. Hieronimowi Dekutowskiemu „Zaporze”.

Pomimo, iż Broński respektował system podległości cywilnemu dowództwu WiN, jednak coraz bardziej radykalizował swe postępowanie wobec przedstawicieli władzy komunistycznej. Efektem tego był szereg akcji rozbijania posterunków Milicji Obywatelskiej (MO) i akcji odwetowych. Ze względów organizacyjnych podzielił swój oddział na kilka patroli, które działały w powiecie lubartowskim. „Uskok” nie skorzystał, wraz z podległymi mu partyzantami z amnestii z końca lutego 1947 r., pomimo iż był do tego usilnie namawiany. Nadal przeprowadzał zmasowane akcje, niektóre z nich bardzo radykalne, wymierzone również w ludność cywilną.

Przed próbą przedostania się na Zachód, 12 września 1947 r. mjr Dekutowski „Zapora” w specjalnym rozkazie mianował Brońskiego dowódcą pozostałych oddziałów partyzanckich operujących w Inspektoracie Lublin. Jego oddział podzielony był wówczas na trzy patrole. W ostatnim okresie działalności „Uskok” ukrywał się w bunkrze wybudowanym pod stodołą Mieczysława Lisowskiego w miejscowości Dąbrówka.

20 maja 1949 r., dzięki informacjom uzyskanym od agenta, Franciszka Kasperka ps. „Hardy”, funkcjonariusze Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (PUBP) z Lubartowa aresztowali zastępcę Brońskiego – Zygmunta Liberę „Babinicza”, który podczas brutalnych przesłuchań wydał miejsce pobytu swojego dowódcy. 21 maja „Uskok” został otoczony przez grupę operacyjną MO, UB i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW). Nie widząc szans na uratowanie się i nie chcą oddawać się w ręce bezpieki, zdetonował granat, ginąc na miejscu. Ciało zostało zabrane do prosektorium w celu identyfikacji. Miejsce pochówku nie jest znane*.

Odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari V klasy oraz Krzyżem Walecznych. W uznaniu zasług w 2008 r. odznaczony pośmiertnie Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.

Paweł Wąs

*) Szczątki Zdzisława Brońskiego zostały odnalezione przez ekipę poszukiwawczą prof. Krzysztofa Szwagrzyka w czerwcu 2018 r. w  Dąbrówce koło Łęcznej.

zobacz też: Stanisław Szot

Bibliografia:

1. Sławomir Poleszak, Zdzisław Broński (1912-1949) [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944-1956:
2. Słownik biograficzny, t. 1, red. Sławomir Abramowicz i inni, Kraków â Warszawa 2002, s. 64-66.

źródło: IPNtv