Kozłowski Józef

(1910-1949), „Las”, „Vis”; dowódca oddziału partyzanckiego w Obwodzie Ostrołęka AK i oddziału PAS NZW, komendant XVI Okręgu NZW „Mazowsze”

Urodził się 19 marca 1910 r. w Demeniu na Łotwie jako syn Michała i Teodory z domu Jurkjan. Ukończył siedem klas szkoły powszechnej. W latach 1931-1932 służył w 5. pułku piechoty legionów w Wilnie, przechodząc do rezerwy jako podoficer. Pracował jako gajowy w Kotłowcu w pow. Stara Wilejka.

Po wkroczeniu wojsk sowieckich w 1939 r., z obawy przed aresztowaniem musiał ukrywać się w rejonie Święcian. Od 1940 r. rozpoczął działalność konspiracyjną w Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej (ZWZ-AK). Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej powrócił do powiatu Stara Wilejka.

Pod koniec 1943 r. został zmobilizowany przez władze okupacyjne do białoruskiej formacji policyjnej, stacjonującej w Starej Wilejce, określanej jako Legion Polski. Jej zadania polegały na ochronie ludności cywilnej przed zagrożeniem ze strony partyzantki sowieckiej i band kryminalnych. Kilkakrotnie doszło do potyczek z Sowietami.

W związku z ofensywą sowiecką formacja została wycofana na Zachód. W powiecie Ostrołęka żołnierze zabili swego niemieckiego dowódcę i zbiegli do lasu. Kozłowski objął dowództwo nad tym samoistnym oddziałem, i wkrótce nawiązał łączność z komendantem Rejonu Myszyniec Obwodu Ostrołęka AK ppor. Kazimierzem Stefanowiczem „Asem”, który dowodził oddziałem partyzanckim, wchodzącym w skład 5. pułku ułanów AK. Kozłowski ze swymi ludźmi podporządkował się  zgrupowaniu „Asa”, przekazując duże ilości broni. W ramach akcji „Burza” obydwa oddziały liczące w sumie ok. 100 żołnierzy stoczyły od czerwca do jesieni 1944 r. kilka potyczek z wojskami niemieckimi. Po demobilizacji oddziałów „Las” ukrywał się w Wydmusach w woj. Ostrołęka, pozostając w kontakcie z podkomendnymi.

Po wkroczeniu wojsk sowieckich Kozłowski kontynuował działalność konspiracyjną w Armii Krajowej Obywatelskiej (AKO), utworzonej przez ppłk. Władysława Liniarskiego „Mścisława”.  Wiosną i latem uczestniczył w kilku akcjach przeciwko sowietom.

Jesienią 1945 r. z Kozłowskim skontaktował się kpt. Zbigniew Kulesza „Młot”, komendant Powiatu Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (NZW) Ostrołęka i przekonał go do przejścia do konspiracji narodowej. Wspólnie z byłymi podkomendnymi z Wileńszczyzny „Las” podjął ponownie walkę partyzancką. Początkowo był dowódcą oddziału Pogotowia Akcji Specjalnej (PAS) Powiatu Ostrołęka, a od połowy 1946 r. szefem PAS XVI Okręgu NZW „Mazowsze”. Teren działalności obejmował pow. Ostrołęka, Maków Mazowiecki, Przasnysz, Ciechanów, częściowo Pułtusk, Łomża, Szczytno i Pisz. Oprócz oddziału liczącego 20 osób, podlegało mu kilka oddziałów PAS w poszczególnych powiatach, m.in. Henryka Skoniecznego „Romana”, Hieronima Rogińskiego „Roga”, Mieczysława Dziemieszkiewicza „Roja”, Witolda Boruckiego „Dęba”. W latach 1945-1956 oddziały NZW skutecznie uniemożliwiały instalowanie władz komunistycznych na północnym Mazowszu.

6 sierpnia 1946 r. Kozłowski został awansowany do stopnia starszego sierżanta, w 1947 r. otrzymał stopień chorążego. Przeprowadził wiele śmiałych akcji przeciwko komunistom. Rozbił wiele posterunków Milicji Obywatelskiej (MO), niektóre po kilka razy. Do najpoważniejszych operacji należało opanowanie w lutym 1946 r. Makowa Mazowieckiego i rozbicie tamtejszego posterunku Komendy Powiatowej MO. Oddziały podległe Kozłowskiemu zlikwidowały kilkudziesięciu konfidentów i funkcjonariuszy bezpieki.

Po opuszczeniu podległego sobie terenu przez kpt. Zbigniewa „Młota”, na zwołanej 20 maja 1947 r. odprawie Kozłowski został wybrany komendantem XVI Okręgu NZW. Zdołał zahamować rozkład struktur terenowych na północnym Mazowszu, organizując je w Okręg, któremu nadano kryptonim „Orzeł”. Przywrócił dyscyplinę oraz dyspozycyjność oddziałów. W kwietniu 1948 r. Sąd XVI Okręgu nadał mu stopień podporucznika. Kozłowski, używający już ps. „Vis”, wprowadził wiele usprawnień w działaniu konspiracji, m.in. jesienią 1947 r. rozpoczęto tworzenie w niektórych gminach okręgu terenowych struktur cywilnych, które miały być gotowe do pracy w momencie obalenia reżimu komunistycznego. Od maja 1947 r. do 25 czerwca 1948 r. oddziały podległe Kozłowskiemu wykonały kilkaset różnego rodzaju akcji bojowych przeciwko bezpiece i komunistycznej administracji.

Pomimo licznych werbunków z jego otoczenia, ppor. Kozłowski długo pozostał nieuchwytny dla komunistycznego aparatu terroru. Przełom nastąpił po pozyskaniu spośród miejscowej ludności inf. „Zadrożnego”, który po kilku tygodniach zlokalizował obóz komendy okręgu, położony miedzy wsiami Karaska a Gleba. 25 czerwca 1948 r., po otoczeniu terenu przez 40 plutonów z 1. i 2. Brygady Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW) oraz siły UB, w sumie 1500 ludzi, przystąpiono do likwidacji bazy, w którym znajdowało się 15 partyzantów. Po kilkugodzinnej walce z użyciem 4 samolotów obóz zdobyto, biorąc do niewoli dziewięciu partyzantów oraz kobiety z dzieckiem.

Ranny „Vis” został przewieziony do Warszawy, gdzie przeszedł ciężkie śledztwo. Proces przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warszawie na sesji wyjazdowej w Ostrołęce odbył się 29 kwietnia 1949 r. Kozłowski został skazany na karę śmierci. Bolesław Bierut nie skorzystał z prawa łaski. Wyrok wykonano 12 sierpnia 1949 r. w więzieniu mokotowskim przy ul. Rakowieckiej w Warszawie. Wraz z nim zginęli jego najbliżsi współpracownicy: ppor. Czesław Kania „Nałęcz”, sierż. Bolesław Szyszko „Klon” i st. sierż. Piotr Macuk „Sęp”.

Szczątki Józefa Kozłowskiego odnaleziono na kwaterze „Ł” Cmentarza Wojskowego na Powązkach w Warszawie. 27 września 2015 r. został uroczyście pochowany w Panteonie – Mauzoleum Wyklętych – Niezłomnych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.

Paweł Wąs

Bibliografia:

1. Krajewski, T. Łabuszewski, Józef Kozłowski (1910-1949 [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944-1956…, t. 3, s. 268-273.