Rzewuski Andrzej

(1895–1946) ps. „Abrek”, „Fok”, „Hańcza”, „Przemysław”, „Wojmir”, kpt. Wojska Polskiego i mjr/ppłk Armii Krajowej, komendant Okręgu Poznańskiego AK, Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj, dowódca Wielkopolskiej Samodzielnej Grupy Ochotniczej „Warta”

Urodzony 31 października w Aszchabadzie (obwód zakaspijski, Rosja), syn Stefana i Wiery z domu Ślusarenko. Rodzina pochodziła z Podola, ojciec był pułkownikiem artylerii. Ukończył szkołę powszechną i średnią (korpus kadetów) we Władykaukazie, następnie wstąpił do wojska rosyjskiego, gdzie w okresie od 15 sierpnia 1914 do 14 maja 1915 r. kontynuował naukę w Konstantynowskiej Szkole Artylerii w Petersburgu. Po awansie na chorążego 14 maja 1915 r. przebywał cały czas na froncie zachodnim. Po przybyciu do Polski 18 lipca  1920 r. wstąpił do Wojska Polskiego i przydzielony został do baterii zapasowej 10 pułku artylerii ciężkiej (następnie 4 pac). W 1920 r. czasie wojny polsko-bolszewickiej oraz bezpośrednio po niej przydzielony do Oddziału II Naczelnego Dowództwa WP. Prowadził wywiad na odcinku Łuniniec–Stołpce, przebywając około dwóch tygodni na tyłach wroga. W okresie styczeń–kwiecień 1921 udał się do Pskowa w celu założenia placówki wywiadowczej. W wywiadzie pracował do lipca 1921 r., następnie przeniesiony do oddziału macierzystego. Od 5 sierpnia do 26 października 1921 r. ukończył kurs w Centrum Wyszkolenia Artylerii w Rembertowie. 1 lipca 1923 r. otrzymał nominację na kapitana. Od 31 października 1925 r. pracował w szkolnictwie wojskowym jako wykładowca w Szkole Strzelania Artylerii w Podgórzu k. Torunia. Od 1 marca do 31 lipca 1927 r. przeszkolony na kursie dowódców baterii, a w okresie od 3 października do 14 listopada 1931 r. ukończył kurs taktyczny dla dowódców dywizjonów w Szkole Strzelania Artylerii. Od 1932 r. wykładał topografię w Szkole Podchorążych Artylerii.

Brał udział w kampanii wrześniowej 1939 w Ośrodku Zapasowym artylerii ciężkiej nr 4. Po jego rozbiciu na północ od Sambora 12/13 września 1939 r. przedarł się do Warszawy. W lutym 1940 nawiązał kontakt ze Związkiem Walki Zbrojnej. Od maja 1940 pracował w kontrwywiadzie Komendy Okręgu Warszawskiego ZWZ. Od końca 1940 r. w Komendzie Obrońców Polski w charakterze szefa wyszkolenia Komendy Głównej wydawał fachowe pismo wojskowe „Krajowiec”. Od 1941 r. zastępca komendanta głównego Henryka Boruckiego „Czarnego” Korpusu Ochrony Pogranicza, a po jego aresztowaniu 16 stycznia 1941 r. komendant główny. Jako oficer Oddziału I w KG AK w Komendzie Rezerw Krajowych był pełnomocnikiem do spraw scalania KOP (w lutym 1942 doprowadził do wcielenia pionu wojskowego KOP do AK). Po scaleniu otrzymał w październiku 1942 stanowisko Inspektora Rejonowego IR „Lublin” w Okręgu Lubelskim AK, które sprawował do stycznia 1944 r. Brał udział w konferencji scaleniowej Armii Krajowej z Narodową Organizacją Wojskową wiosną 1943 w Lubartowie. Reprezentując stronę AK, wierny swoim przekonaniom o apolityczności wojska, utrudniał żołnierzom scalonego z AK NOW kontakty z macierzystym Stronnictwem Narodowym. Następnie na własną prośbę został przeniesiony na stanowisko referenta artylerii Okręgu Lubelskiego. W kwietniu 1944 przeniesiony do Wydziału Artylerii w ramach Oddziału III (Operacyjnego) KG AK w Warszawie, gdzie opracowywał instrukcje i regulaminy artyleryjskie. Wydział był kierowany przez mjr./ppłk. Jana Szczurka-Cergowskiego „Sławbora”. W Wydziale współpracował m.in. z por./kpt. Władysławem Romanem „Krzesławem”. W powstaniu warszawskim m.in. dowódca 3 kompanii baonu („Miłosz”). Po kapitulacji wydostał się z Warszawy jako osoba cywilna. W listopadzie 1944 nawiązał kontakt z komendantem Obszaru Zachodniego AK Szczurkiem-Cergowskim i otrzymał stanowisko komendanta Okręgu Poznańskiego AK. Funkcję formalnie objął w styczniu 1945. Po przybyciu na teren Wielkopolski zastał okręg w znacznej mierze rozbity przez gestapo i rozpoczął prace organizacyjne.

Rzewuski nie wykonał rozkazu o rozwiązaniu AK z 19 stycznia 1945. Podjął decyzję o kontynuacji pracy konspiracyjnej. W pierwszych miesiącach 1945 narodziła się idea utworzenia na miejsce Okręgu Poznań AK nowej organizacji – Wielkopolskiej Samodzielnej Grupy Ochotniczej „Warta”. Po otrzymaniu rozkazu rozwiązania AK na terenie Poznańskiego  Rzewuski przeprowadził naradę z oficerami sztabu i inspektorami, na której podjęto decyzję o utworzeniu WSGO „Warta”. Formalnie powołał organizację 10 maja 1945 rozkazem organizacyjnym nr 1, w którym określił ją jako apolityczną konspiracyjną jednostkę Wojska Polskiego stojącą przy prezydencie Rzeczypospolitej Polskiej oraz podległą Naczelnemu Wodzowi. W kraju jedynym zwierzchnikiem organizacji był jej dowódca.

W czerwcu 1945 ppłk. Rzewuski został mianowany delegatem Okręgu Poznańskiego DSZ. Jednak nadal pełnił równocześnie funkcję zwierzchnika WSGO „Warta”. Między czerwcem a połową października 1945 dowodzenie „Wartą” przekazał mjr. Nowickiemu (imię nieznane) „Czerwińskiemu”. Tworząc Okręg Poznański DSZ na Kraj, Rzewuski powołał w skład jej sztabu część oficerów komendy WSGO „Warta”. Komendę okręgu DSZ tworzyli: Nowicki „Czerwiński”, Sylwester Gośliński „Wolski”, Władysław Roman „Janiszewski”, Adam Radliński „Makowicz”, Stefan Świderski „Kalicki”, Jan Kołodziej „Drwal”.

Działalność WSGO „Warta” koncentrowała się na rozbudowie struktur organizacyjnych i usprawnianiu ich funkcjonowania oraz na werbowaniu nowych członków, utrzymywaniu łączności, wywiadzie, kontrwywiadzie. Istotne znaczenie miała działalność propagandowa oparta głównie na materiałach propagandowych otrzymywanych z Delegatury oraz redagowanych przez sztab, które były kolportowane przez siatki „Warty” .

WSGO „Warta” była organizacją silnie rozbudowaną w terenie, w okresie największej rozbudowy liczbę jej członków szacować należy na 5–6 tys. Rzewuski stworzył sieć organizacyjną wzorowaną na siatce byłej AK składającą się z dowództwa grupy, siedmiu komend rejonowych, komend obwodowych, placówek i plutonów. Planował utworzenie następujących komend rejonowych: poznańskiej, wągrowieckiej, gnieźnieńskiej, kaliskiej, ostrowskiej, leszczyńskiej i szamotulskiej, jednak nie wszystkie były rozbudowane, a niektóre nie zostały nawet zapoczątkowane.

WSGO „Warta” dążyła do przejęcia kontroli nad oddziałami partyzanckimi i rozładowania lasów. Podejmowano akcje organizacyjnego podporządkowania i rozładowania „dzikich” oddziałów leśnych oraz zwalczania bandytyzmu. Zarówno lokalne struktury organizacji, jak i Komenda szukały kontaktu z dowódcami oddziałów. Intencją Rzewuskiego było również stworzenie organizacji, która trzymałaby w dyscyplinie uzbrojonych ludzi, zabraniając jakichkolwiek działań zbrojnych o charakterze zaczepnym. Prowadzono również rozmowy w celu podporządkowania sobie innych antykomunistycznych struktur. Jesienią 1945 r. podjęto rozmowy o ewentualnym połączeniu sił ze Stanisławem Sojczyńskim „Warszycem”, jednak do współpracy z Konspiracyjnym Wojskiem Polskim nie doszło z powodu negatywnego stanowiska „Hańczy”. Celem „Warty” była głównie samoobrona przed działaniami aparatu represji oraz ustabilizowanie sytuacji na terenie województwa i zapobieżenie powstawania mechanizmu tzw. „spirali terroru”.

 W kwestii ustosunkowania się Komendy Obszaru Zachodniego DSZ do organizacji WSGO „Warta” istnieją sprzeczne informacje. Prawdopodobnie przez cały okres istnienia DSZ Szczurek-Cergowski zmuszony był akceptować istnienie WSGO „Warta”. Dopiero od września 1945 podczas likwidowania DSZ (rozkaz likwidacji kancelaria Obszaru Zachodniego otrzymała 30 sierpnia) i zamiaru przeformowania jej struktur w powstającą cywilną organizację polityczną, jaką było Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” (WiN) doszło do konfliktu. 9 września 1945 r. Rzewuski otrzymał rozkaz od płk. Jana Szczurka-Cergowskiego nakazujący rozwiązanie Okręgu Poznańskiego DSZ i WSGO „Warta”. Rzewuski wzbraniał się przed wykonaniem tego rozkazu, argumentując, że rozwiązanie organizacji wojskowych nastąpiło za sprawą czynników krajowych bez aprobaty Sztabu NW w Londynie. Podporządkował się tylko pierwszej części rozkazu i z dniem 11 października 1945 r. rozwiązał Delegaturę Okręgu Sił Zbrojnych, zatrzymując jednak fundusze organizacyjne. Rzewuski był zdecydowanie przeciwny przejściu podległych mu struktur wojskowych do WiN. 18 października 1945 wydał rozkaz zabraniający podwładnym przejścia do tej organizacji oraz podejmowania współpracy. Na tym tle doszło do rozłamu w Komendzie Okręgu Poznańskiego DSZ.

Ostatecznie ppłk A. Rzewuski, po otrzymaniu w drugiej połowie października informacji o piśmie gen. Stanisława Kopańskiego z 17 września 1945 r., w którym szef Sztabu NW sugerował rozwiązanie wszystkich organizacji wojskowych działających w kraju, podjął decyzję o rozwiązaniu WSGO „Warta”. 15 listopada wydał ostatni rozkaz dzienny nr 8 wraz z odezwą do żołnierzy, który szczegółowo regulował tryb rozwiązywania WSGO „Warta”. 23 listopada 1945 r. zgłosił Szczurkowi-Cergowskiemu gotowość przystąpienia do WiN.

Rozwiązanie „Warty” zbiegło się w czasie z rozpracowaniem jej przez  Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu. Por. Czesław Mackiewicz, pełniący funkcję p.o. kierownika Sekcji II Wydziału I WUBP w Poznaniu, założył najprawdopodobniej we wrześniu 1945 r. (dokładna data nie jest znana) rozpracowanie agenturalne pod kryptonimem „Rodzeństwo” i podjął decyzję aktywnego rozpracowania WSGO „Warta” przy pomocy agentury.

Założone przez WUBP w Poznaniu rozpracowanie pozwoliło na rozpoczęcie infiltracji przez funkcjonariuszy komendy Okręgu, a w szczególności: Romana – szefa wywiadu okręgu, Goślińskiego – szefa sztabu okręgu oraz Władysława Miki „Korwina” – szefa rejonu poznańskiego.

26 listopada 1945 r. grupa funkcjonariuszy pod kierownictwem Mackiewicza aresztowała Rzewuskiego i jego bliskich współpracowników: Henryka Prackiego „Golskiego” (szefa rejonu gnieźnieńskiego) i Miki w mieszkaniu Kazimiery Wyszomirskiej w Poznaniu (przy ul. Gołębiej 5 m. 26) będącym „skrzynką kontaktową” Okręgu. Rzewuski nie pozwolił aresztować się bezwolnie i podczas zatrzymania go doszło do walki.

Od aresztowania do początku marca 1946 Rzewuski pisał grypsy, starając się uzyskać informacje o skali aresztowań w WSGO „Warta” oraz ustalić linię obrony. Grypsy (niektóre pisane szyfrem) przechwytywane przez funkcjonariuszy WUBP w Poznaniu okazały się pomocne w ustaleniu tożsamości aresztowanych osób oraz ich działalności konspiracyjnej.

Niewyjaśnioną rolę w sprawie Rzewuskiego odegrał funkcjonariusz śledczy Dionizy Palacz, który prawdopodobnie był „wtyczką” Armii Polskiej w poznańskim WUBP. Z zachowanych źródeł wynika, że Palacz wszedł w kontakt ze Świderskim i Rzewuskim w areszcie oraz uczestniczył w przekazywaniu ich grypsów. Planowali również przeprowadzenie ucieczki „Hańczy” z więzienia.

Rzewuski o przechwytywaniu przez UB grypsów dowiedział się podczas przesłuchania. Nieświadome zdekonspirowanie siebie i swoich podkomendnych było przyczyną podejmowania kolejnych prób samobójczych. Mimo zaostrzonego dozoru strażników trzecia próba (powieszenie się w celi) doprowadziła do jego śmierci, która nastąpiła  20 maja.

Odznaczony Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918–1921, Medalem Dziesięciolecia Niepodległości, Srebrnym Krzyżem Zasługi (za udział w pracy niepodległościowej i za pracę konspiracyjną w wywiadzie). Rodzina: Żona Helena z domu Daniłowa, żona Tatiana z domu Bejdeman (ślub 22 marca 1924), córka Halina (ur. 25 kwietnia 1924).

Miejsce pochówku jest nieznane.  

Agnieszka Łuczak

Bibliografia:

1. Caban, Z. Mańkowski, Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w Okręgu Lubelskim 1939–1944, cz. 1, Zarys monograficzny, Lublin 1971.
2. Łuczak, Rozpracowanie Wielkopolskiej Samodzielnej Grupy Ochotniczej „Warta” przez Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2004, nr 1, s. 61–80.
3. A. Łuczak, Podziemie niepodległościowe w Wielkopolsce 1945–1956. Próba charakterystyki, w: Antykomunistyczna konspiracja i podziemie zbrojne w Wielkopolsce 1945–1956, red. A. Łuczak, A. Pietrowicz, Poznań 2007, s.15–20
4. K. Kunert, Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej, hasło: Borucki Henryk, t. 3, Warszawa 1991, s. 47–48.
5. Ney–Krwawicz, Komenda Główna Armii Krajowej 1939–1945, Warszawa 1990.
6. Toborek, Stanisław Sojczyński i Konspiracyjne Wojsko Polskie, Łódź 2007.
7. Woźniak, Andrzej Rzewuski, w: Encyklopedia Konspiracji Wielkopolskiej 1939–1945, Poznań 1998, s. 493.
8. Dokumenty WSGO „Warta” (dok. 1–12),w: Antykomunistyczna konspiracja i podziemie zbrojne w Wielkopolsce 1945–1956, red. A. Łuczak, A. Pietrowicz, Poznań 2007, s. 129–168.
9. AIPN Po 04/157, Andrzej Rzewuski, Protokół przesłuchania Andrzeja Rzewuskiego, 7 XII 1945 r., k. 13; Wyciąg z protokołu przesłuchania Andrzeja Rzewuskiego z dnia 15 III 1946 r., k. 2; Protokół przesłuchania Andrzeja Rzewuskiego, 17 V 1946 r., k. 7; Raport naczelnika Aresztu Śledczego WUBP Poznań do naczelnika Wydziału Śledczego WUBP Poznań. (Odpis z odpisu), 20 V 1946 r., k. 20.
10. AIPN Po 003/355 (1 z 18), Sprawa obiektowa „Merkur”, t. 1, Zeznania A. Rzewuskiego z dn[ia] 2 XII 1945 r., k. 124.
11. AIPN Po 75/619, WSR w Poznaniu, R. 888/46, Protokół przesłuchania podejrzanego Dionizego Palacza, Poznań 28 VII 1946, k. 1.; Wyrok z dnia 5 XI 1946, k. 40.
12. AIPN BU, 944/122, WSR w Warszawie, R 947/46, t. 11, Akta sprawy p–ko Rzepeckiemu i in., Protokół rozprawy głównej.
13. CAW, Ap. 1213, Andrzej Rzewuski.
14. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, Kol. 138/265/122, Spuścizna po ppłk. Sylwestrze Goślińskim, Relacja Goślińskiego złożona 1 VII 1946 w Londynie.
15. Relacja Zbigniewa Tuszewskiego z działalności konspiracyjnej w Armii Polskiej w 1945 r., Poznań IV 2005 r., zebrana przez Rafała Kościańskiego.