Trybus Adam

Kpt/mjr Adam Trybus „Gaj”

Urodził się 3 sierpnia 1909 r. w Zręcinie pod Krosnem w rodzinie wiejskiej. Po ukończeniu gimnazjum w Krośnie rozpoczął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim w zakresie filologii klasycznej, w trakcie których kończy dywizyjny kurs podchorążych przy 5 pułku Strzelców Podhalańskich w Przemyślu w stopniu ppor. rezerwy. Po uzyskaniu dyplomu mgr filologii klasycznej rozpoczyna pracę jako nauczyciel łaciny w Państwowym Gimnazjum w Krośnie, będąc jednocześnie instruktorem harcerskim. W sierpniu 1939 r. został zmobilizowany z przydziałem do 2 Pułku Strzelców Podhalańskich w Sanoku.

Po rozbiciu oddziału pod Samborem, przekroczył wraz ze swoją jednostką granicę węgierską i został internowany w obozie Komaron, skąd uciekł w lutym 1940 r. i przez Jugosławię, przedostał się do Francji, gdzie gen. Władysław Sikorski utworzy Armię Polską. Z obozu pod Marsylią Trybus został przeniesiony do Bretanii i otrzymał przydział do Legii Oficerskiej, a 25 czerwca wraz z lotnikami przedostał się do Anglii. Tam służy początkowo w 3 Brygadzie Kadrowej Strzelców, następnie w Batalionie Strzelców Podhalańskich i w końcu w Samodzielnej Brygadzie Spadochroniarzy. Po zgłoszeniu się do służby w Kraju ukończył intensywne szkolenie dla cichociemnych. W nocy z 1 na 2 X 1942 r. został przerzucony do Kraju w operacji lotniczej „Chisel” (dowódca kpt. naw. Mariusz Wodzicki) w ekipie XV. Awansowany do stopnia porucznika rezerwy, a 11 XI 1943 do stopnia kapitana rezerwy. W KO AK Łódź początkowo był oficer dywersji i szef „Kedywu” w Inspektoracie Piotrkowskim AK, a od grudnia 1942 r. (I 1943) szefem „Kedywu” Okręgu AK Łódź.

W połowie 1943 r. kpt. Trybus zorganizował ośrodki dywersji Kedywu w obwodach: Piotrków Tryb., Opoczno, Brzeziny-Koluszki, Tomaszow Maz. Z jego inicjatywy powstały i przystąpiły do walki oddziały partyzanckie: „Wicher”, „Burza’, „Grom”, „Błyskawica’, „Zryw” i „Sam”.

Po rozwiązaniu Kedywu w połowie 1944 r. kpt. „Gaj” objął dowództwo oddziałów liniowych Obwodu Brzeziny-Koluszki, a 1 listopada mianowany został Inspektorem Miasta Łódź, od listopada 1944 r. do lutego 1945 r. był komendantem Inspektoratu Rejonowego AK Łódź. 1 I 1945 r. został awansowany do stopnia majora rezerwy. Po rozwiązaniu AK (19 stycznia 1945 r.), aresztowaniu przez Sowietów komendanta Okręgu ppłk. „Grzegorza” oraz licznej grupy jego podkomendnych, zorganizował pierwszą na Ziemi Łódzkiej antykomunistyczną organizację niepodległościową początkowo pod nazwą Inspektorat Łódzki AK, a następnie Ruch Oporu Armii Krajowej (ROAK). Major zaczął używać pseudonimu „Tkacz”. Zadaniem ROAK było zbieranie informacji o życiu politycznym, społecznym, gospodarczym oraz skali komunistycznego terroru. Świetnie zorganizowana praca wywiadu przynosiła wymierne efekty w postaci zdobycia ściśle tajnych informacji dotyczących planowanych represji wobec żołnierzy AK, jak również struktur, celów, sposobu działania, wewnętrznych regulaminów oraz rozkazów komunistycznego aparatu bezpieczeństwa. Utworzył także oddział osłonowo-dywersyjnego (ochronno-bojowego), który przeprowadził z sukcesem 11 czerwca 1945 r. atak na areszt PUBP w Pabianicach uwalniając 10 więzionych tam żołnierzy konspiracji. Zlikwidowano także kilku konfidentów UB i MO, mogących zdekonspirować członków ROAK i pomóc rozpracować ich struktury.

W VII 1945 r. mjr „Tkacz” przeprowadził rozmowy dotyczące ujawnienia struktur konspiracyjnych ROAK. 19 VII 1945 r. ujawnił oficjalnie przed UB struktury organizacji, a od września 1945 r. został przewodniczącym Komisji Likwidacyjnej Okręgu Łódź AK. W grudniu 1945 r. wyjechał z Piotrkowa Trybunalskiego i przeniósł się z żoną Danutą (łączniczką AK) do Wrocławia, gdzie podjął pracę m.in. jako nauczyciel filologii klasycznej w I Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącym, od sierpnia 1950 r. w III LO. Ponadto uczył greki w seminarium duchownym, a także pracował w Kuratorium Oświaty. Stabilizacja życia rodzinnego i sukcesy na płaszczyźnie zawodowej, wkrótce zostały przekreślone przez aparat bezpieczeństwa. 20 września 1950 r. Trybus został zatrzymany przez UB podczas zainspirowanej przez bezpiekę podróży służbowej do Jeleniej Góry Przewieziono go do więzienia WUBP w Łodzi na dalsze śledztwo. Przesłuchiwali go m.in. funkcjonariusze WUBP: ppor. Tadeusz Szwach, Adam Mazur, Czesław Antczak. Aresztowanie było wynikiem prowadzonej od 1950 r. przez Wydział III WUBP w Łodzi sprawy agencyjnej (później rozpracowania obiektowego o kryptonim „Miotła”, jednej z największych prowadzonych przez tamtejszy urząd). Była ona wymierzona w żołnierzy Inspektoratu Łódzkiego AK i członków ROAK, a osobiście nadzorował ją szef łódzkiej bezpieki płk Teodor Duda. Głównym źródłem ubeckiej wiedzy o okupacyjnej i powojennej działalności „Gaja” oraz podstawowym do prowadzenia RO „Miotła” były informacje uzyskane od Włodzimierza Szustera „Gajdy”, od marca 1950 r. zwerbowanego do współpracy z UB byłego podkomendnego „Gaja”.

Formalnie wszczęto śledztwo 10 stycznia 1951 r. W śledztwie trwającym od stycznia 1951 do 28 maja 1951 r. był bity i torturowany. Przez cztery miesiące przebywał w całkowitej izolacji. Utrudniano mu kontakt z żoną, a otrzymywanie paczek z żywnością i ubraniami uzależniano od współpracy z oficerami śledczymi i „poprawności” zeznań.

Między 29 czerwca 1951 r. a 10 lipca 1951 r. przed WSR w Łodzi odbył się proces „Gaja” i jego współpracowników. Wyrok zapadł 11 lipca 1951 r. (15 lat więzienia oraz pozbawienie wszelkich praw na lat 5 i przepadek mienia). Po procesie został uwięziony w ZK Łódź, skąd przewieziono go do ZK Sieradz, od maja 1952 r. znalazł się w Centralnym Więzieniu Karnym we Wronkach, w tym 3 lata we Wronkach. Zapadł tam na zdrowiu i przeszedł m.in. gruźlicę. Wszystkie prośby Gaja o warunkowe zwolnienie z powodu choroby były systematycznie odrzucane. Ogółem w więzieniach spędził ponad 5 lat. 16 grudnia 1955 r. Rada Państwa skorzystała z prawa łaski i złagodziła karę do 8 lat. Pozostałą część kary zawieszono na 2 lata. Zwolniony z CWK Wronki 20 grudnia 1955 r., w lutym 1957 r. został zrehabilitowany przez Najwyższy Sąd Wojskowy w Warszawie. Powrócił do Wrocławia i przeniósł się do Piotrkowa Tryb. Pracował nadal w szkolnictwie. W 1970 przeniesiony na emeryturę. Był członkiem Koła Cichociemnych w Warszawie.

Po wyjściu z więzienia SB nie zapomniała o mjr Trybusie. Już 11 czerwca 1956 r. założono sprawę ewidencyjno-operacyjną kryptonim „Major”. Prowadziło ją początkowo SB z Piotrkowa, a od 1962 r. Wydział III KW MO w Łodzi. Inwigilacja mjra Trybusa opierała się głównie na podsłuchu telefonicznym i kontroli korespondencji, a także donosach TW. Od 1960 r. SB kontrolowała Jego korespondencję zagraniczną oraz krajową.

Mjr „Gaj” stał się ważną postacią dla środowiska kombatanckiego Ziemi Łódzkiej. Posiadał szerokie kontakty i autorytet wśród żołnierzy i z tego powodu był niebezpieczny dla komunistów, tym bardziej, że zaangażował się w działalność piotrkowskiej komisji historycznej przy Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, której był wieloletnim przewodniczącym. Działalność ta mogła być zagrożeniem ze względu na ujawnianie prawdy historycznej i określenie rzeczywistego udziału AK w walkę o niepodległość Polski. Organizował wiele spotkań rocznicowych, rajdów motocyklowo-samochodowych szlakami walk partyzanckich, wycieczek i spotkań koleżeńskich. Uczestniczył w środowiskowo-kombatanckich spotkaniach łódzkiej komendy okręgu AK poświęconych historii okręgu. Był także inicjatorem stworzenia Sali Pamięci Żołnierzy AK, która powstała po Jego śmierci w 1983 r. w klasztorze oo. bernardynów

W ramach SOR „Omega”, której rozpracowywano organizacje „Ruch”, 30 lipca 1970 r. SB zatrzymano mjra Trybusa. Po złożeniu wyjaśnień został zwolniony. Przed sądem odpowiadał z wolnej stopy, a 26 maja 1971 r. śledztwo z powodu braku dowodów winy umorzono.

Jak duże „niebezpieczeństwo” dla władzy „ludowej” stanowił major Trybus, świadczy fakt, że 13 grudnia 1981 r., pomimo ciężkiej choroby, ten 72-letni człowiek został wezwany na kilkunastogodzinne przesłuchanie do siedziby piotrkowskiej SB. Dopiero wieczorem, po staraniach żony, został zwolniony.

Adam Trybus zmarł 4 lipca 1982 r. w Piotrkowie Tryb. i spoczął na tzw. Starym Cmentarzu. Jak wspominał Go jeden z jego podkomendnych i lokalnych dowódców AK i KWP z terenów Łasku i Zelowa, por. Jan Nowak „Cis”: Był to człowiek prawy o niezrównanym charakterze, który bardzo kochał Ojczyznę naszą. Od chwili zapoznania był mi Bratem (…), gdy zmarł »Gaj« – straciłem najlepszego przyjaciela i serdecznego człowieka wspólnych przeżyć i wspomnień.

W świetle zachowanych dokumentów i relacji, mjr „Gaj” charakteryzował się nie tylko ponad przeciętną osobowością, ale prezentował wyjątkowy wzór nauczyciela, oficera i społecznika. Dla wielu osób pozostał autorytetem moralnym, współcześnie stanowi również przykład żołnierza Polskiego Państwa Podziemnego - który choć w komunistycznym państwie stał się obywatelem drugiej kategorii - nie splamił honoru żołnierskiego i osobistego współpracą z aparatem bezpieczeństwa.

Żonaty z Danutą z d. Justyna, żołnierzem AK ps. „Danka”. syn Leszek (ur. 1946) i córka Barbara (ur. 1950) oraz syna Ryszarda (1958-1967).

Odznaczony: Orderem Virtuti Militari 5 kl., trzykrotnie Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami, Krzyżem AK, czterokrotnie Medalem Wojska Polskiego, pośmiertnie Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

Dariusz Rogut

Bibliografia:

1. D. Rogut, Działalność komunistycznego aparatu represji wobec mjr. Adama Trybusa „Gaja”(rys biograficzny) [w:] „Wrogowie ustroju!” Represje komunistyczne wobec oficerów Armii Krajowej Okręgu Łódź, red. D. Rogut, Zelów 2015, s. 113-144